- بررسي و تحليل كلي مسائل ويژه حاد زيست محيطي

- معرفي نحوه جمع آوري فاضلاب در بخشهاي مختلف منطقه، نارسايي و پيامدهاي نامطلوب  آن

ميزان فاضلاب صنعتي يا پساب ايجاد شده از توليدات صنعتي در منطقه قابل توجه نبوده و نسبت به كل فاضلابهاي توليدي نقش چنداني ايفا نمي‌كند گزارش" شناخت واحدهاي صنعتي شهر تهران – سال 1375 تعداد واحدهاي صنعتي مستقر در منطقه دو را 36 واحد يعني 26/1 درصد كل واحدهاي صنعتي مناطق بيستگانه شهر تهران عنوان كرده است . و نظر به اينكه طي سالهاي اخير تعدادي از اين واحدها نيز به خارج از شهر تهران انتقال يافته‌اند، از تعداد و نقش آنها كاسته شده است.

-  روشهاي دفع فاضلاب

مجموعه كامل انواع شيوه هاي دفع فاضلاب شامل: چاههاي جذبي، جوي خيابانها، مسيلها، قنوات، سپتيك تانكها، شبكه گردآوري فاضلاب، در منطقه دو مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

چاههاي جذبي و جوي خيابانها و كانابها مثل خيابان زنجان اصلي ترين حجم فاضلاب منطقه شامل فاظلاب خانگي و آبهاي سطحي را جمع آوري و هدايت مي‌كنند.

مسيلهاي طبيعي و انسان ساخت موجود نيز در كنار قنوات قديمي كار جمع آوري و هدايت بخش ديگري از فاضلاب را در منطقه بعهده دارند كه شامل مسيل فرحزاد، مسيل كوي مطهري (به موازات اتوبان شيخ فضل الله نوري)، دركه و سيل برگردان غرب كه مجموعه فاضلاب جاري در اين مسيلها تا رودخانه كن هدايت مي‌شوند.

انتقال آبهاي سطحي ناشي از بارندگي از وظايف اصلي مسيلهاي فوق بوده در حاليكه كار هدايت قسمتهايي از فاضلابهاي شهري در مناطقي كه دفع فاضلاب دچار مشكل مي‌گردد نيز بصورت غير مجاز به عهده اين مسيلها قرار گرفته است.

سپتيك تانكها و تصفيه خانه هاي كوچك در تعداد زيادي از ساختمانهاي بلند مرتبه، مجتمع‌هاي مسكوني و شهرك هايي كه در منطقه دو احداث گرديده، كار گرد آوري و دفع فاضلاب را بعهده دارند.

البته در برخي از اين شركتها از چاههاي جذبي و يا ساير شيوه هاي دفع فاضلاب نيز استفاده مي‌شود.

شهرك فرهنگيان از يكصد چاه جذبي جهت فاضلاب استفاده مي‌كند.

شهرك پاس عليرغم داشتن تصفيه خانه فاضلاب، به دليل از كار افتادن و خرابي سيستم، عملاً فاضلاب خود را به مسيل موجود در غرب بزرگراه شيخ فضل الله (مسيل كوي مطهري) هدايت مي‌كند.

بخشي از فاضلاب شهرك قدس به علت شكستگي حاصله در لوله گذاريهاي زيرزميني، قبل از رسيده به تصفيه خانه شهرك قدس، در شمال بزرگراه همت به مسيل كوي مطهري وارد مي‌گردد.

مجتمع هاي آتي ساز و سامان 1و2و3 ساخته شده در اراضي بستر رودخانه دركه، عليرغم داشتن تصفيه خانه و سپتيك تانك با عملكرد ناقص آنها، با مشكل دفع فاضلاب مواجه مي‌باشد . به گفته كارشناس اداره آب و فاضلاب، شهرداري بخشي از آب حاصل از فاضلابهاي نيمه تصفيه شده آنرا جهت آبياري فضاي سبز مورد استفاده قرار مي‌دهد.

در نواحي شمال بزرگراه اوين از غربي ترين نقاط تا شرقي ترين آن، شهركهاي متعددي ساخته شده است كه روشهاي دفع فاضلاب آنها چاههاي جذبي يا سپتيك تانكها هستند. هيچكدام از اين روشها نتوانسته اند پاسخگوي نياز اهالي باشند. مثلاُ شهرك تامين اجتماعي عملاً فاضلاب خود را به دره حسنك در شمال دره فرحزاد وارد مي‌كند. و يا نشتي فاضلاب شهرك مخابرات در اراضي پايين دست به سطح زمين راه پيدا كرده و محيط اطراف فروشگاه شهروند را نمناك كرده است.

كوي فراز، كيهان، پليس نيز از شهركهايي هستند كه مسائل مشابه شهركهاي ياد شده دارند فاضلاب زندان اوين نيز با وجود مجهز بودن به سپتيك تانك وارد رودخانه دركه مي‌شود.

شبكه گرد آوري فاضلاب در كوي نصر و شهرآرا وشهرك قدس به عنوان مدرن ترين سيستم دفع فاضلاب از زمان تاسيس شهركهاي مزبور احداث گرديده و مورد بهره برداري قرار دارد.

- جمعيت فعلي تحت پوشش شبكه گرد آوري فاضلاب در منطقه:

جمعيت منطقه بر اساس بر آورد سال 1380 بالغ بر 542000 نفر تعيين گرديده است. با توجه به جمعيت تحت پوشش شبكه گردآوري فاضلاب شهرك قدس، كوي نصر و شهر آرا كه جمعاً بالغ بر 125000 نفر است، 23 ر صد اهالي منطقه از روش دفع فاضلاب به كمك شبكه گرد آوري و 77 درصد باقيمانده بطور عمده از روشهاي سنتي يعني چاههاي جذبي و روشهاي جذبي كنترل شده يعني سپتيك تانكها و حمل فاضلاب استفاده مي‌نمايند.

بدليل عدم انطباق مناطق شهرداري و شركت آب و فاضلاب، آمار دقيقي از مصرف آب مشتركين در منطقه دو بدست نمي‌آيد. ولي با توجه به برآورد جمعيت در سال 80 كه جمعيت را حدود 542000 نفر ميداند و با اعمال ميانگين سرانه مصرف آب در شهر تهران كه روزانه 323 ليتر اعلام شده است . فاضلاب توليد شده در منطقه روزانه حدود 140000 منر مكعب تخمين زده مي‌شود. اين ميزان شامل پساب هاي خانگي، اداري، خدماتي، كارگاهي مي‌باشد و فاضلابهاي سطحي و آبياري فضاهاي سبز را در بر نمي‌گيرد.

طبق استاندارهاي بين المللي شهري كه داراي شبكه جمع آوري . انتقال و تصفيه فاضلاب نيست در تعريف «شهر سالم» نمي‌گنجد و تهران چنين است.

در منطقه دو نيز بدون در نظر گرفتن پسابهاي ناشي از آبياري فضاهاي سبز و آبهاي سطحي در هر ثانيه حدود 1600 ليتر فاضلاب توليد مي‌شود كه رقمي كمتر از 200 ليتر آن در تصفيه خانه شهرك غرب مورد تصفيه قرار گرفته و بقيه بدون هر استفاده اي دفع مي‌گردد. « اگر طرح تصفيه خانه هاي تهران بطور كامل اجرا شود 25000 ليتر در ثانيه پساب بهداشتي فاضلاب كه هم اكنون هدر مي‌رود در جنوب تهران بدست مي‌‌آيد كه براي  مصارف كشاورزي فوق العاده موثر و مفيد است . (25000 ليتر در ثانيه براي 5/10 ميليون جمعيت) ضمن آنكه از تخريب فاجعه بار محيط زيست نيز جلوگيري مي‌كند و اين برابر با ساخت دو سد در جنوب تهران است. ( به نقل از شركت فاضلاب تهران).

تمامي شيوه هاي موجود دفع فاضلاب در منطقه منجربه ايجاد آلودگيهاي وسيع و گسترده زيست محيطي مي‌شود كه در زير به مختصري از هر يك اشاره خواهد شد.

1-  سيستم چاههاي جذبي و سپتيك تانكها

حدود 80 در صد از فاضلابهاي خانگي توليد شده در منطقه به وسيله چاههاي جذبي و سپتيك تانكها دفع مي‌شوند و با توجه به عملكرد بسيار ناقص سپتيك ها و حتي برخي از تصفيه خانه هاي محدود و كوچك در منطقه بايد گفت بخش عمده فاضلاب به لايه هاي داخلي زمين هدايت مي‌گردند كه پيامدهاي زير را در پي دارد.

با استمرار تخليه فاضلابهاي شهري و صنعتي به اين منابع غلظت مواد و عناصري

چون ازت، دتر جنت ها (پاك كننده ها) فلزات سنگين نظير مس، سرب، روي، كادميوم، ارسينك در آن رو به افزايش است. غلظت اين مواد مصرف آبهاي زيرزميني را جهت شرب محدود نموده است. كاهش قدرت خود پالايي رسوبات آبرفتي دشت تهران ، عدم رعايت حرائم ضروري بين كف چاههاي جذبي تا سطح آزاد آبهاي زيرزميني ، ورود مستقيم فاضلاب به قنوات داير بعنوان راه حلي جهت دفع معضل فاضلابهاي خانگي كه توسط چاه كن هاي محلي صورت ميگيرد و يا ساخت و ساز در حريم قنوات باعث مي‌شوند آبهاي زيرزميني و قنوات بوسيله فاضلابها بشدت آلوده شدند. خطر ريزش ساختمانهايي كه حريم را رعايت نكرده اند و ريزش ديواره هاي قنوات از پيامدهاي ثانوي چنين مشكلي مي‌باشد.

بالا آمدن سطح آبهاي زيرزميني

ورود روزانه 2000000 متر مكعب فاضلاب به داخل زمين در تهران باعث بالا آمدن آبهاي زيرزميني شده و نظم طبيعي لايه هاي خاك را بهم ريخته و سبب لغزنده شدن لايها هاي زيرزمين خاك مي‌گردد . از طرفي در اين شرايط قنوات نقش زهكش را براي فاضلابها ايفا مي‌نمايند و اين خود يكي از دلايل آلودگي قنوات مي‌باشد.

در بخشهاي شمال منطقه كه ساختار زمين سنگي است بدليل جاذب نبودن خاك، فاضلابها به سطح زمين راه يافته، پس از آلوده كردن اراضي پايين دست به همراه جريان آبهاي سطحي وارد جويها، نهرها، كانالها شده و نهايتاً همراه با آب رودخانه هاي فرحزاد و دركه و آبهاي سطحي ديگر به مسيل برگردان غرب وارد شده و به همراه نهر فيروزآباد خود را به اراضي كشاورزي جنوب تهران مي‌رسانند.

اما در خصوص سپتيك تانكها و نشت فاضلاب از آنها به داخل زمين و يا مسيلها و رودخانه هاي فرحزاد و دركه و همچنين تخليه غير مجاز آنها در جويها و نهرها و در فضاهاي باز شهري بايد گفت كه شدت اين آلوده سازي بسيار گسترده مي‌باشد. 

بر خلاف فن هاي آب رساني شهري و جمع آوري فاضلاب كه تاريخچه نسبتاً طولاني و چند هزار ساله دارند  پالايش و تصفيه فاضلاب بصورت امروزي خود، داراي سابقه ي تاريخي كوتاهي مي باشد. تنها در نوشته هاي تاريخي از گفته و فرمانهائي كه در پرهيز از آلوده سازي منابع طبيعي آب و به ويژه رودخانه ياد شده است نتيجه گيري مي شود كه نياكان ما بجز آگاهي از بدي هاي آلوده نمودن منابع طبيعي آب، از برخي روش هاي تصفيه ي طبيعي نيز به طور تجربي و محدود آگاهي داشته اند.

نخست از حدود يكصد سال پيش كه رابطه اي ميان اثر باكتري ها و ميكروب هاي بيماري زا در واگيري و شيوع بيماري آشكار گشت، انسان بفكر پاكسازي آب هاي آلوده افتاد. به عبارت ديگر فن تصفيه ي آب و فاضلاب در روند امروزي خود بيشتر در اثر پيشرفت علم زيست شناسي و پزشكي بوجود آمده است. پرداختن و توجه به اين فن از آنجا آغاز گشت كه به تدريج براي جلوگيري از آلوده شدن منابع طبيعي آب و به ويژه رودخانه ، ورود فاضلاب به اين منابع ممنوع اعلام گرديد. اين جلوگيري ها نياز به تصفيه فاضلاب و تكامل روش هاي آنرا ايجاب نمود. با گذشت زمان و به ويژه پس تر جنگ جهاني دوم، در نتيجه ي توسعه شهرها و صنايع، خطر آلودگي محيط زيست و درنتيجه نياز به تصفيه ي فاضلاب با شدت بي سابقه ايافزايش يافت و همزمان با آن روش هاي بسياري براي تصفيه ي فاضلاب بررسي، پيشنهاد و بكار گرفته شد.

در تكامل فن تصفيه ي فاضلاب از نظر زماني، روش هاي طبيعي جزو قديمي ترين روش هائي هستند كه براي تصفيه بكار گرفته شده اند. به ويژه استفاده از فاضلاب براي آبياري در كشاورزي به علت خاصيت كودي آن از يكصد سال پيش تاكنون در كشورهاي اروپائي متدوال بوده است.

از دهها سال پيش تاكنون درياچه هاي تثبيت و تصفيه ي فاضلاب در كشورهاي اروپائي مورد استفاده قرار گرفته اند.

تصفيه فاضلاب در ايران

در ايران از زمانهاي بسيار دوري لجن بدست آمده از چاههاي جب كننده ي فاضلاب به عنوان كود كشاورزي بكار گرفته مي شده است. ولي در تمام اين روش ها بيشتر تكيه بر بازيابي از مواد كودي فاضلاب بوده است و نه تصفيه ي آن.در ايران امروز تصفيه خانه هاي فاضلاب به صورت پيشرفته ي خود سابقه ي تاريخي طولاني ندارند و محدودند به چند تصفيه خانه ي محلي در نواحي شمال تهران كه قديمي ترين آنها تصفيه خانه ي صاحبقرانيه مي باشد كه در سال 1340 شروع بكار كرده است. از نظر بزرگي مهمترين تصفيه خانه ها، تصفيه خانه هاي اصفهان مي باشند كه قديمي ترين آنها در سال 1345 شروع بكار كرده است. جدول شماره ي (0-1) نام برخي از تصفيه خانه هاي فاضلابي كه درسال 1376 مشغول بكار بوده اند را در شهرهاي ايران نشان مي دهد. با توجه به اعداد اين جدول، جمعيت زير پوشش تصفيه خانه هاي فعال در سال نامبرده در اصفهان حدود 70% و در تهران كمتر از 3% بوده است.

هدف از تصفيه ي فاضلاب

در تصفيه ي فاضلاب هدف هاي زير مد نظر مي باشند:

الف- تامين شرايط بهداشتي براي زندگي مردم- فاضلاب هاي شهري هميشه داراي ميكروب هاي گوناگوني مي باشند كه قسمتي از آنها را ميكروب بيماري زا[1] تشكيل مي دهند ورود فاضلاب تصفيه نشده به محيط زيست و منبع زيست و منبع هاي طبيعي آب، چه آنهائي كه در زير زمين قرار دارند، موجب آلوده شدن اين منبع ها به ميكروبهاي بيماري زا مي گردد و در اثر تماس انسان با اين منبع ها خطر گشترش بيماري ها ميان مردم به وجود مي آيد:

ب- پاك نگهداري محيط زيست- وارد نمودن فاضلاب هاي تصفيه نشده به محيط زيست موجب آلودگي اين محيط شده كه بجز خطرهاي مستقيمي كه براي بهداشت مردم دارد، نتايجي ديگر از قبيل ايجاد مناظر زشت، بوهاي ناخوشايند و سرانجام توليد حشرات بخصوص مگس و پشه را بهمراه دارد. اين حشرات خود وسيله اي براي جابجا شدن ميكروب هاي بيماري زا و آلوده سازي محيط زيست با اين ميكروب ها مي باشند.

ج- بازيابي فاضلاب- با توجه به اينكه مقدار نمك هاي معدني محلول در فاضلاب به مراتب كم تر از آب درياهاي آزاد مي باشد و فاضلاب جزو آب هاي شيرين ولي آلوده به حساب مي آيد، استفاده دوباره از فاضلاب تصفيه شده به جاي آب شيرين جهت آبياري كشاورزي به مراتب ارزان تر از شيرين سازي آب درياهاي شور مي باشد. اين مسئله در ايران كه در بسياري از نقاط آن مردم با كمبود آب شيرين مواجه هستند، مي تواند در مصرف آب شيرين مورد استفاده در آبياري كشاورزي رفه جوئي نمايد.

كاربرد دوباره فاضلاب تصفيه شده جهت آبياري كشاورزي بجز صرفه جوئي در مصرف آب شيرين به علت وجود مواد كودي در فاضلاب تصفيه شده مي تواند منبع غذائي خوبي براي گياهان تقويت كشتزارها گردد.

در اينجا لازم به تذكر است كه بكار بردن فاضلاب خام و تصفيه نشده جهت آبياري كشاورزي مشكلات زيادي در بر دارد، تا جائي كه غالباً استفاده از اين گونه فاضلاب ها را غير ممكن مي سازد. در هر صورت براي رسيدن به نتايج خوب در كاربرد دوباره فاضلاب در كشاورزي نياز به مطالعه بررسي و برنامه ريزي كاملي هست.