چکیده:

گیاه فرنجمشک Melissa officinalis L.)) از خانواده نعناعیان و جزء گیاهان دارویی حاوی اسانس می‌باشد. به منظور تعیین شرایط بهینه القاء کالوس فرنجمشک و مقایسه متابولیت‌های ثانویه تولید شده در کالوس با گیاه کامل، آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملاً تصادفی با 3 تکرار در آزمایشگاه بیوتکنولوژی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سبزوار انجام شد. فاکتورهای مورد بررسی شامل غلظت تنظیم‌کننده رشد NNA در سه سطح 5/0، 1 و 5/1 میلی‌گرم در لیتر و غلظت تنظیم‌کننده رشد BAP در سه سطح صفر، 1 و 5/1 میلی‌گرم در لیتر بودند. بعد از تولید مقادیر لازم از کالوس، متابولیت‌های ثانویه در کالوس و اسانس حاصل از برگ‌های گیاه کامل، توسط دستگاه GC-MS و با استفاده از تکنیک استخراج به روش میکرو از فضای فوقانی (SPME) آنالیز شد.  نتایج نشان داد که غلظت تنظیم کننده رشد NAA بر درصد کالوس­زایی و قطر کالوس تاثیر معنی­دار نداشت، اما اثر آن بر وزن تر کالوس معنی دارد بود. کلیه غلظت­های مورد استفاده NAA باعث کالوس­زایی مطلوب (100-94 درصد) در ریزنمونه­های برگ گردید که حداکثر آن در غلظت 5/1 میلی­گرم در لیتر NAA مشاهده گردید. حداکثر قطر کالوس در غلظت 5/0 میلی­گرم در لیتر مشاهده شد و افزایش غلظت NAA به 5/1 میلی­گرم در لیتر باعث کاهش قطر کالوس و افزایش وزن تر کالوس گردید. به طوری که حداکثر وزن تر کالوس در غلظت 5/1 میلی­گرم در لیتر NAA به دست آمد. اثر غلظت BAP بر درصد کالوس­زایی معنی­دار نشد، اما بر قطر کالوس و وزن تر کالوس تاثیر معنی­دار داشت. غلظت 5/0 میلی­گرم در لیتر BAP باعث افزایش معنی­دار قطر کالوس در مقایسه با شرایط عدم مصرف و غلظت 1 میلی­گرم در لیتر BAP گردید. استفاده از غلظت­های 5/0 و 1 میلی گرم در لیتر BAP باعث افزایش معنی­دار وزن تر کالوس در مقایسه تیمار شاهد شد. نتایج حاصل از آنالیز متابولیت های ثانویه نشان داد که ترکیب غیر ترپنی اولیک اسید در غلظت­های  5/0 NAA و عدم مصرف محلول BAP به مقدار 85.3% و در غلظت­های 1 NAAو 5/0BAP، 72.1% و در غلظت های 5/1 NAA و 1 BAP، 65.3% مشاهده شد که در اسانس گیاه کامل این ترکیب موجود نمی­باشد که احتمالا به دلیل تفاوت شرایط آزمایشگاهی و شرایط طبیعی کشت می­باشد.