با فرو پاشی اتحاد جماهیر شوروی دریای خزر که مرز بین خاک دو کشور ایران وشوروی سابق بود بین پنج کشور ساحلی قرار گرفته. وکشورهای استقلال یافته هرکدام خواهان سهم مناسبی از منابع معدنی و آبزیان دریا هستند از آنجائیکه مطابق توافقهای گذشته بین ایران وشوروی سابق (عهد نامه مودت 1921 وقرارداد تجارت وبحرپیمایی 1940) توافقات بین این دوکشور بوده و دریای خزر از نظر حقوقی مشترک میان دوکشور بوده وحالت مشاعی داشته است وقراردادهای گذشته نیز به روشنی نحوه بهره برداری ازبستر وزیر بستر دریا را ومنابع وذخایر معدنی این دریا را مشخص ننموده است وبهره برداری از منابع زمینی آن در خارج از منطقه انحصاری 10 مایلی نیزوضعیت روشنی ندارد لذا به منظور جلوگیری از اقدامات دو جانبه و چند جانبه کشورهای ساحلی برای بهره برداری از این دریا که مشکلات سیاسی وزیست محیطی غیر قابل جبرانی را بوجود خواهد آوردلازم است همه کشورهای ساحلی با توجه به اینکه دریای خزر یک دریای بسته است و وضعیت حقوقی این دریا بایستی توسط کشورهای ساحلی وبا یک توافق همه جانبه مشخص شود با در نظر گرفتن همه جوانب امر اقدام به تدوین رژیم حقوقی این دریا بنمایند.

       و چون کشورهای ایران وروسیه ازمهمترین کشورهای منطقه بوده که در گذشته نیز این دریا در ما لکیت این دوکشور بوده می توانند سهم بسزایی در ایجاد توافق کشورها داشته با شند.

       بررسی ریشه های همگرایی و واگرایی دو کشور ایران وروسیه در عرصه سیاست خارجی نشان می دهد که روزبه روز دیدگاههای این دو کشور به هم نزدیک شده و باحضور کشورهای غربی وشرکتهای چند ملیتی در منطقه دریای خزر وتهدید بالقوه غربیها برای ایران وروسیه بخاطر جلوگیری از غیر قابل کنترل شدن دریای خزر این دوکشور مجبور هستند تا دراسرع وقت وضعیت حقوقی این دریا را مشخص تا از ملاحضه سایر کشورها و بهره برداریهای خودسرانه که مشکلات متعدد امنیتی و زیست محیطی را بوجود خواهدآورد جلوگیری نماید.

       سازمان همکاری کشورهای ساحلی دریای خزر و اجلاسهای متعدد سران کشورهای ساحلی که آخرین اجلاس آن مهرماه سال 1386 در تهران برگزار شد نشان دهنده عزم کشورهای ساحلی علی الخصوص ایران وروسیه برای حل مشکلات فی مابین و تدوین رژیم حقوقی این دریا است.

فهرست مطالب

                                                                                                                         style="color: #003300;">کلیات تحقیق …………………………………………………………………………………………………             1

8.روش پژوهش ……………………………………………………………………………………….             4

10.سازماندهی پژوهش ……………………………………………………………………………             4

فصل اول: اهمیت دریای خزر و موقعیت جغرافیایی اقتصادی ،

ژئوپلتیکی و زیست محیطی ……………………………………………………………………           7

1-3 . ماهیگیری …………………………………………………………………………………             9

2-3 . نفت وگاز …………………………………………………………………………………..        10  

3-3. بازر گانی …………………………………………………………………………………….           11

4-3. حمل ونقل ………………………………………………………………………………..           11

                                                                                                                                                                    صقحه                                                                                                                 5. محیط زیست دریای خزر ………………………………………………………………                 14  

فصل دوم: چالشها وزمینه های واگرایی در روابط ایران وروسیه

از دوره قاچار تاکنون …………………………………………………………………………

بخش اول: بررسی چا لشهای موجود در روابط ایران وروسیه

از ابتدا تا فرو پاشی شوروی ……………………………………………………………..                16

1.چالشهای موجود در روابط ایران وروسیه

در دوران تزارها …………………………………………………………………                      19

1-1. تصرف سرزمین هر جا که ممکن باشد ………………….                   19

2-1. جلوگیری از نفوذ کشور های مخالف منافع

روسیه در سرزمین ایران……………………………………………………                      19

3-1. کسب سیطره بر سیاستهای داخلی و خارجی

ایران به منظور به حداقل رساندن نفوذ…………………………..                     20

4-1. کسب حد اکثر منافع اقتصادی وسیاسی در ایران…..                   21  

اکتبر 197 روسیه تا پیروزی انقلاب اسلامی ………………..                      21

1-2.نگاه به ایران به عنوان کشوری که از آن طریق می توان

انقلاب سوسیالیستی را به سایر کشور ها منتقل نمود……….                 21

2-2.کسب حداکثر منافع سیاسی واقتصادی

به عنوان یک ابر قدرت ………………………………………………….                    22

3-2. دسترسی به آبهای گرم خلیج فارس و اقیانوس هند…..              23

4-2. تغییرات در سیاست شوروی نسبت به ایران ……………..                23  

5-2. تلاش برای جذب ایران به اردوگاه کمونیست ……………                  23

3.چالشهای بین دو کشور در دوره زمانی بین وقوع

انقلاب اسلامی ایران و فروپاشی شوروی …………………                                           24

1-3. تهدید منافع شوروی توسط ایران با توجه به شعار نه شرقی           24

                                                                                                                                                            صفحه

نه غربی ………………………………………..                                                  24

2-3. توجه به انقلاب ایران به عنوان یک جنبش رهایی بخش                 25

3-3. سطح پایین مبادلات اقتصادی ………………………………                        26

4-3. کمک تسلیحاتی به عراق در جریان جنگ تحمیلی                        26  

بخش دوم:و عوامل واگرایی درروابط ایران

وروسیه پی از فوپاشی شوروی………………………………..                                  27

2..ایفای نقش برتر در معادلات جهانی ………………………                       27

ضعف تکنولوژی …………………………………………………………..                     27

دریای خزر توسط کشورهای آذر بایجان و قزاقستان …..                      29  

و قفقاز ………………………………………………………………                                 33  

بیشتر از کشورهای غربی ………………………………..                                33

                                                                                          صفحه

با منافع ملی جمهوری اسلامی ایران……………………                               35

                                                                                                                                                         صفحه

ایران وروسیه………………………………………………………….                                 36

در خصوص مسیر انتقال انرژی حوزه خزر……………                                 36

حضور کشورهای بیگانه و اقدامات خودسرانه برخی

کشورهای ساحلی ……………………………………………….                               37

1-18. راهکارهی دستیابی به امنیت زیست محیطی

در منطقه………………………………………………………………                             38

فصل سوم: دیدگاههای کشورهای ساحلی در

خصوص رژیم حقوقی دریای خزر ……………..                                      41

بخش اول: رژیم حقوقی دریای خزر …………………                                  44

1.رژیم حقوقی دریاها ودریاچه ها از دیدگاه

حقوق بین الملل……………………………………………….                           44

حقوق دریا ها وتعیین رژیم حقوقی آن…………….                             46

1-2. معاهدات مربوط به دریاچه خزر ……………                            47

2-2. علل ناکارآمدی معاهدات سابق …………….                           49

3-2. فروپاشی وجانشینی دولتهای تازه

استقلال یافته …………………………………………………                            50                                                                                 

بخش دوم:نارسایی رژیم حقوقی گذشته

دریای خزر و پیچیدگی وضع رژیم حقوقی جدید                            52

بخش سوم: مواضع کشورهای ساحلی در

خصوص رژیم حقوقی دریای خزر……………                             53

                                                                                                                                            صفحه

     فصل چهارم: زمینه های اشتراک منافع وهمگرایی ایران وروسیه در

عرصه سیاست خارجی                                                                                   63

بخش اول: سطح سه گانه همکاریهای جمهوری

اسلامی ایران وروسیه پی ازفروپاشی…………                                   64

1-2.همکاری برای حل بحران های منطقه ای ……                   67

2-2. سازمان همکاریهای دریای خزر………………….                     68

3-2. بهره برداری از منافع انرژی دریای حزر……..                     68

4-2. همکاری در خصوص انتقال انرژی ازحوزه

دریای خزر …………………………………………………………                     68

5-2. ارتباط کشورهای آسیای مرکزی وقفقاز

با اقتصاد جهانی………………………………………………….                       69

3.همکاریهای ایران وروسیه در سطح بین المللی……..               69

بخش دوم: عوامل موثر در همگرایی جمهوری اسلامی ایران وروسیه………………… 70                                            

1 .منافع روسیه در خصوص گسترش همکاریه با ایران             70

1-1. جلب حمایت ایران برای مقابله با نفوذ

قدرتهای بیگانه در منطقه ………………………………………                  70

2-1. نزدیکی به ایران برای نفوذ به خاورمیانه ،

خلیج فارس وکشورهای اسلامی…………………………….                  71

                                                                                صفحه

3 -1. گسترش روابط با جمهوری اسلامی ایران

به منظور گرفتن امتیاز از غرب…………………………….                    71

4-1. همکاری با ایران برای جلوگیری از افراط گرایی قومی

ونژادی وبی ثباتی در منطقه…. ……………                                 72

5-1. جلب حمایت ایران برای مخالفت با توسعه

ناتو به شرق……………………………………………………………                     72

1-2. نگاه به روسیه به عنوان تامین کننده

تسلیحات و تکنولوژی جدید………………………………..                       73

2-2. همکاری با روسیه برای جلوگیری از سلطه

شرکتهای خارجی وفراملیتی بر منلفع انرژی منطقه………                         73

3-2. جلب حمایت روسیه در مقابل نفوذ کشورهای

مخالف جمهوری اسلامی ایران در منطقه خزر……………….                     73

4-2. همکاری باروسیه به منظور مقابله با

فشارهای آمریکا وغرب ………………………………………….                     74      

فصل پنجم: نتیجه گیری…………………………………………………………………………..          76      

منابع مآ خذ………………………………………………………………. ……………                    82

                                                                                           تحقیق

طرح مسا له: 1-

دریای خزر با وسعت000/370 کیلومتر مربع بزرگترین دریاچه جهان در سرزمین آسیا و اروپا در شمال ایران و در محل تلاقی آسیای مرکزی ، قفقاز و ایران واقع شده است .و مجموع طول ساحل دریای خزر 6380 کیلومتر مربع است که در اختیار پنج کشور ساحلی روسیه ، ترکمنستان ، قزاقستان و جمهوری آذربایجان و ایران قرار دارد . این دریا منطقه مهم تولید نفت و گاز طبیعی جهان محسوب می شود و ذخایر این منطقه بعد از خلیج فارس می تواند منبع بادوامی در طول 40 سال آینده باشد . و همچنین کشتیرانی و ماهیگیری ( علی الخصوص خاویار ) از دیگر منابع اقتصادی این دریاست . بعد از فروپاشی شوروی تعداد کشورهای ساحلی از دو کشور به پنج کشور روسیه ، ایران ، ترکمنستان ، قزاقستان و جمهوری آذربایجان افزایش یافت .  

یکی از مهمترین مسائل موجود در بهره برداری از ذخایر نفتی و گاز و ماهیگیری و کشتیرانی دریای خزر تعیین رژیم حقوقی است که مورد رضایت تمامی کشورهای ساحلی باشد . جمهوری اسلامی ایران قراردادهای 1921 و 1940 مابین ایران و شوروی سابق را تا تعیین رژیم حقوقی همه جانبه رامبنای بهره برداری از دریا می دا ند و در مقابل هر گونه بهره برداری بدون توجه به منافع کشورهای دیگر مخالفت نموده و در اجلاس های متعدد سعی در دستیابی به حقوق متعارف خودداشته است اجلاس کشورهای

ساحلی در اردیبهشت ماه 1381 در عشق آباد و مهرماه 1386 در تهران علیرغم دستیابی به یک توافق جامع توانست پاره ای از مسائل فی مابین را مرتفع نماید ولی برای توافق در همه ابعاد راه طولانی در پیش است .

روسیه نیز بنا به اقتضای منافع ملی خود سعی نموده که با توافقات دو جانبه با کشورهای ساحلی ترکمنستان و قزا قستان نیازهای استراتژیک خود مانند بهره برداری از نفت و گاز دریای خزر وکشتیرانی تجاری و نظامی را برطرف نماید.                                                         

در این پژوهش که تحت عنوان (( زمینه ها ی توافق در دیدگاههای ایران و روسیه پیرامون رژیم حقوقی دریای خزر )) مطرح شده است سعی شده تا با شناخت چالشهای موجود در روابط ایران و روسیه وعوامل واگرایی همچنین زمینه های همگرائی و اشتراک منافع دو کشور به عنوان مهمترین و تاثیر گذارترین کشورهای ساحلی و تاثیر آن بر تدوین رژیم حقوقی این دریا تاکید شود .